Bigamia w świetle polskiego prawa – czym jest, jakie są jej konsekwencje i jak wygląda postępowanie karne

Definicja bigamii i jej uwarunkowania prawne

Czym jest bigamia w rozumieniu prawa karnego?

Bigamia to przestępstwo polegające na zawarciu drugiego związku małżeńskiego przez osobę, która pozostaje już w ważnym małżeństwie. W polskim systemie prawnym jest to czyn zabroniony, który został jednoznacznie uregulowany w art. 206 Kodeksu karnego. Przepis ten stanowi:
„Kto zawiera małżeństwo, będąc związanym węzłem małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”

Oznacza to, że zawarcie drugiego ślubu cywilnego lub konkordatowego przez osobę, która nie zakończyła poprzedniego małżeństwa rozwodem albo jego unieważnieniem, jest przestępstwem. Istotne jest, że do popełnienia tego czynu wystarczy sam akt zawarcia małżeństwa – niezależnie od tego, czy współmałżonek wiedział o wcześniejszym związku oskarżonego.

Bigamia stanowi ochronę instytucji małżeństwa, która w polskim systemie prawnym ma charakter monogamiczny – czyli można pozostawać tylko w jednym związku małżeńskim w danym momencie. Monogamia jest nie tylko zasadą społeczną, ale i wymogiem formalnoprawnym, określonym w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Kiedy mamy do czynienia z bigamią – znaczenie ważności pierwszego małżeństwa

Nie każde zawarcie drugiego ślubu stanowi automatycznie bigamię. Kluczowe jest, czy pierwsze małżeństwo nadal obowiązuje w świetle prawa. Jeśli zostało skutecznie rozwiązane przez rozwód, sąd orzekł jego nieważność albo małżonek zmarł – nie ma przeszkody do ponownego zawarcia związku. Przestępstwo zachodzi tylko w sytuacji, gdy małżeństwo zawarte wcześniej nie zostało formalnie zakończone.

W praktyce oznacza to, że nawet jeśli małżonkowie nie mieszkają razem od wielu lat, nie utrzymują kontaktu i mają osobne życia, ale nie doszło do rozwodu, osoba taka nie może legalnie wstąpić w nowy związek małżeński. Próba zawarcia takiego małżeństwa – niezależnie od dobrych intencji czy chęci rozpoczęcia nowego życia – jest przestępstwem.

Należy również podkreślić, że nieważność pierwszego małżeństwa musi zostać stwierdzona wyrokiem sądu – nie można samodzielnie uznać, że dany związek był „nieważny z założenia”. Jeżeli nie istnieje orzeczenie o rozwodzie lub unieważnieniu, małżeństwo pozostaje prawnie wiążące i wszelkie dalsze związki – także zawarte za granicą – mogą być podstawą do postawienia zarzutu bigamii.

Różnice między bigamią cywilną a religijną

W polskim porządku prawnym istotne znaczenie ma forma zawarcia małżeństwa. Wyróżnia się:

• małżeństwo cywilne, zawierane w urzędzie stanu cywilnego,
• małżeństwo konkordatowe, czyli zawarte przed duchownym (np. księdzem), ale mające moc cywilnoprawną, bo zostaje zgłoszone do USC,
• małżeństwo wyłącznie religijne, bez zgłoszenia do urzędu – niemające skutków cywilnych.

Bigamia zachodzi tylko wtedy, gdy drugie małżeństwo ma charakter cywilnoprawny – czyli zostało uznane przez państwo. Zawarcie ślubu wyłącznie religijnego – bez zgłoszenia go do Urzędu Stanu Cywilnego – nie wywołuje skutków prawnych w świetle prawa świeckiego i nie będzie uznane za bigamię.

Jednak sytuacja komplikuje się, gdy pierwszy ślub był religijny, ale uznany przez państwo, a kolejny – także konkordatowy lub cywilny – zawierany jest bez zakończenia poprzedniego związku. Wtedy może dojść do odpowiedzialności karnej, nawet jeśli osoba oskarżona twierdziła, że nie wiedziała o skutkach cywilnych pierwszego ślubu.

Dodatkową komplikacją są związki zawierane za granicą – np. w krajach, w których polski obywatel zawarł związek małżeński, a potem – bez zakończenia tego związku – wrócił do Polski i ponownie wstąpił w związek. Takie sytuacje mogą prowadzić do uznania bigamii, jeśli obie ceremonie miały charakter cywilnoprawny.

Czy osoba oszukana przez bigamistę ma jakiekolwiek obowiązki małżeńskie?

Osoba, która została wprowadzona w błąd i nieświadomie zawarła związek z bigamistą, nie nabywa statusu współmałżonka w sensie prawnym. Drugie małżeństwo – z racji istniejącej przeszkody w postaci trwającego pierwszego – jest z mocy prawa nieważne. Taka osoba nie ma obowiązku alimentacyjnego wobec bigamisty, nie dziedziczy po nim z ustawy, nie musi występować o rozwód, lecz o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Jednak mimo nieważności związku, konsekwencje emocjonalne i społeczne mogą być bardzo dotkliwe. Oszukana osoba może dochodzić roszczeń cywilnych z tytułu naruszenia dóbr osobistych, a także wnosić o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

W kolejnej części artykułu omówimy szczegółowo, jakie konsekwencje karne grożą osobie, która dopuściła się bigamii, jak wygląda postępowanie przed sądem i w jakich przypadkach możliwe jest warunkowe umorzenie sprawy.

Odpowiedzialność karna za bigamię – co grozi sprawcy

Artykuł 206 Kodeksu karnego – istota i interpretacja

W polskim prawie karnym bigamia została ujęta w art. 206 Kodeksu karnego, który brzmi następująco:

„Kto zawiera małżeństwo, będąc związanym węzłem małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”

Z tego przepisu wynika jasno, że warunkiem odpowiedzialności karnej jest fakt zawarcia drugiego małżeństwa w czasie trwania pierwszego. Co ważne – nie ma znaczenia, czy osoba działająca w ten sposób miała świadomość popełniania czynu zabronionego. W świetle orzecznictwa sądów – sama rejestracja drugiego małżeństwa w USC (lub jego uznanie za cywilnoprawnie skuteczne) wystarczy do przyjęcia odpowiedzialności.

Odpowiedzialność za bigamię jest odpowiedzialnością indywidualną – oznacza to, że ukarany może zostać wyłącznie ten, kto pozostając w pierwszym, niezakazanym małżeństwie, zawiera drugie. Osoba trzecia – przyszły współmałżonek – nie ponosi odpowiedzialności, jeśli działała w dobrej wierze, nie wiedząc o istnieniu pierwszego związku oskarżonego.

Co więcej, nie ma znaczenia, czy drugie małżeństwo zostało skonsumowane, czy strony razem mieszkały – sam akt zawarcia związku wystarcza do uznania przestępstwa bigamii. Dlatego też wielu sprawców nieświadomie wikła się w poważny konflikt z prawem, sądząc, że ich dawne małżeństwo „już się nie liczy” po latach separacji czy nieformalnego rozstania.

Kary przewidziane za bigamię – od grzywny po więzienie

W zależności od okoliczności, sąd ma możliwość zastosowania jednej z trzech sankcji:

• grzywny,
• kary ograniczenia wolności (np. prace społeczne, dozór kuratora),
• kary pozbawienia wolności do 2 lat.

To oznacza, że bigamia – choć klasyfikowana jako przestępstwo mniejszej wagi – może skutkować realną karą więzienia, szczególnie w przypadkach, gdy czyn miał charakter rażący, powtarzalny, był efektem przemyślanego działania i dotknął osoby pokrzywdzonej w sposób szczególnie bolesny (np. finansowo, społecznie, psychicznie).

W praktyce, w pierwszym przypadku bigamii, sądy najczęściej stosują:

• kary grzywny – obliczane na podstawie liczby stawek dziennych oraz ich wysokości (zależnych od zarobków sprawcy),
• kary ograniczenia wolności – z obowiązkiem wykonania prac społecznych lub dozorem kuratora,
• warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności – czyli skazanie bez konieczności odbywania kary, ale z okresem próby.

Tylko w szczególnych przypadkach orzekana jest kara bezwzględnego pozbawienia wolności, np. jeśli sprawca dopuścił się recydywy, oszukiwał wiele osób, działał z wyrachowaniem lub dopuścił się innych przestępstw związanych z bigamią (np. fałszerstwa dokumentów, składania fałszywych oświadczeń).

Możliwość warunkowego umorzenia postępowania

W niektórych przypadkach sąd może zdecydować się na warunkowe umorzenie postępowania karnego, zwłaszcza jeśli:

• sprawca nie był wcześniej karany,
• dobrowolnie zgłosił się do organów ścigania,
• okoliczności czynu nie budzą wątpliwości,
• szkodliwość społeczna czynu nie jest znaczna,
• istnieje dobra prognoza kryminologiczna, czyli brak ryzyka popełnienia kolejnego przestępstwa.

Warunkowe umorzenie nie oznacza uniewinnienia, ale jest szansą na uniknięcie formalnego skazania i wpisu do Krajowego Rejestru Karnego, pod warunkiem spełnienia określonych obowiązków przez okres próby – np. przeproszenia poszkodowanego, zgłoszenia małżeństwa do unieważnienia czy zapłaty określonej kwoty na cel społeczny.

Dla osób, które dopuściły się bigamii nieumyślnie, pod wpływem błędnego przekonania, że ich poprzednie małżeństwo wygasło, taka forma zakończenia postępowania może być najkorzystniejszym rozwiązaniem, chroniącym przed surowymi konsekwencjami prawnymi i społecznymi.

W kolejnej części przyjrzymy się temu, jak unieważnić małżeństwo zawarte przez bigamistę, jakie są procedury w urzędach i sądach, oraz jakie prawa przysługują osobom oszukanym w wyniku zawarcia związku bigamicznego.

Jak dochodzić unieważnienia drugiego małżeństwa i jakie prawa przysługują poszkodowanemu

Nieważność związku zawartego przez bigamistę

Zawarcie małżeństwa przez osobę już będącą w związku małżeńskim rodzi poważne skutki prawne, ale przede wszystkim oznacza, że drugie małżeństwo jest z mocy prawa nieważne. Mówi o tym jednoznacznie Kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 13 § 1 KRO):
„Nie może zawrzeć małżeństwa osoba pozostająca już w związku małżeńskim.”

Oznacza to, że związek zawarty w warunkach bigamii jest nieważny od samego początku (ex tunc). Nie wywołuje skutków prawnych, nie tworzy wspólnoty majątkowej, nie nadaje statusu małżonka, nie daje prawa do dziedziczenia. Co jednak ważne – aby formalnie stwierdzić jego nieważność, konieczne jest orzeczenie sądu.

Nie wystarczy fakt, że drugie małżeństwo „jest oczywiście nieważne” – bez wyroku sądu, który taką nieważność stwierdzi, nie można wykreślić go z akt stanu cywilnego, a osoba poszkodowana nadal może mieć poważne problemy np. z dokumentami, nazwiskiem czy dziedziczeniem.

Procedura unieważnienia małżeństwa zawartego przez bigamistę

Osoba, która zawarła małżeństwo z osobą będącą już w innym, ważnym związku, powinna złożyć pozew o unieważnienie małżeństwa do sądu rodzinnego. Procedura ta różni się od rozwodu – ponieważ jej celem nie jest rozwiązanie małżeństwa, lecz stwierdzenie, że nigdy ono nie istniało.

Pozew może wnieść:

• współmałżonek (czyli osoba oszukana przez bigamistę),
• prokurator,
• w niektórych przypadkach także kurator ustanowiony przez sąd, jeśli osoba poszkodowana nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych.

Do pozwu należy dołączyć dowody na zawarcie poprzedniego małżeństwa oskarżonego – np. odpis aktu małżeństwa z USC lub zagraniczny dokument potwierdzony odpowiednim tłumaczeniem i apostille.

Sąd po przeprowadzeniu postępowania, w którym może przesłuchać świadków, zażądać dokumentacji z USC i zbadać dobre intencje osoby poszkodowanej, wydaje wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa. Następnie ten wyrok należy przedłożyć do urzędu stanu cywilnego, który dokonuje odpowiedniego wpisu w księdze małżeństw.

Skutki nieważności małżeństwa bigamicznego

Wyrok unieważniający małżeństwo powoduje, że traktowane jest ono tak, jakby nigdy nie istniało. W praktyce oznacza to:

• brak wspólnoty majątkowej,
• brak prawa do alimentów od „małżonka”,
• brak prawa do dziedziczenia z ustawy,
• możliwość powrotu do nazwiska panieńskiego (jeśli zostało zmienione),
• brak jakichkolwiek uprawnień wynikających z małżeństwa (np. współwłasności, uprawnień emerytalnych, korzystania z ulg podatkowych).

Warto jednak zaznaczyć, że sąd może – w uzasadnionych przypadkach – uznać, że osoba działająca w dobrej wierze może dochodzić roszczeń majątkowych na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych.

Co z dziećmi z małżeństwa zawartego przez bigamistę?

Jeśli w związku zawartym w warunkach bigamii urodziły się dzieci, nie pozostają one bez ochrony prawnej. Przede wszystkim należy pamiętać, że:

• dzieci nie ponoszą odpowiedzialności za sytuację rodziców,
• dzieci z małżeństwa nieważnego mają takie same prawa jak dzieci z małżeństwa ważnego,
• możliwe jest ustalenie ojcostwa bigamisty na drodze sądowej, jeśli nie zostało ono automatycznie wpisane do aktu urodzenia,
• dziecko ma prawo do alimentów, dziedziczenia oraz noszenia nazwiska ojca, niezależnie od statusu jego małżeństwa z matką.

W niektórych przypadkach sąd może również rozważyć kwestię kontaktu ojca z dzieckiem, władzy rodzicielskiej, a także – w sytuacjach skrajnych – ograniczenie lub pozbawienie tej władzy, jeśli uzna, że działanie ojca (bigamista) narusza dobro dziecka.

Prawa osoby poszkodowanej – nie tylko emocje, ale też konkretne roszczenia

Osoba, która padła ofiarą bigamii, oprócz unieważnienia małżeństwa, ma również możliwość dochodzenia roszczeń cywilnych, zwłaszcza jeśli:

• została oszukana co do statusu prawnego partnera,
• poniosła straty majątkowe, np. zainwestowała wspólnie w nieruchomość, prowadziła działalność gospodarczą razem z bigamistą, zaciągnęła wspólne zobowiązania,
• doświadczyła traumy emocjonalnej, została narażona na upokorzenie społeczne lub straciła zaufanie do instytucji małżeństwa.

Możliwe jest wtedy dochodzenie:

• zadośćuczynienia za krzywdę,
• zwrotu poniesionych kosztów,
• naprawienia szkody wynikłej z oszustwa,
• w niektórych przypadkach – odszkodowania z tytułu naruszenia dóbr osobistych.

Osoby pokrzywdzone nie powinny pozostawać bierne – warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, który wesprze w sądzie rodzinnym, karnym i ewentualnie cywilnym. Bigamia nie jest jedynie dramatem osobistym – to przestępstwo, które ma realne skutki prawne, a osoby nim dotknięte mają pełne prawo domagać się sprawiedliwości i zadośćuczynienia.

FAQ bigamia – najważniejsze pytania i odpowiedzi

Czym jest bigamia w świetle polskiego prawa?

Bigamia to przestępstwo polegające na zawarciu drugiego małżeństwa przez osobę, która pozostaje już w związku małżeńskim. Zgodnie z art. 206 Kodeksu karnego, jest to czyn zabroniony.

Jakie kary grożą za bigamię?

Za bigamię grozi kara do 2 lat pozbawienia wolności. W zależności od okoliczności sąd może zastosować łagodniejsze środki, np. grzywnę lub warunkowe umorzenie postępowania.

Czy drugie małżeństwo zawarte w bigamii jest ważne?

Nie, drugie małżeństwo zawarte przez osobę pozostającą w związku małżeńskim jest nieważne z mocy prawa. Może zostać unieważnione przez sąd.

Jak zgłosić bigamię?

Należy złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa do prokuratury lub na policję. Można także poinformować urząd stanu cywilnego.

Jakie prawa przysługują osobie oszukanej przez bigamistę?

Osoba oszukana ma prawo dochodzić unieważnienia małżeństwa, roszczeń cywilnych oraz alimentów. W przypadku dzieci możliwe jest ustalenie ojcostwa i praw rodzicielskich.