Urlop rodzicielski – prawa, procedury i najnowsze zmiany w 2025 roku

Komu przysługuje urlop rodzicielski i na jakich zasadach?

Pojęcie urlopu rodzicielskiego w polskim prawie pracy

Urlop rodzicielski jest jednym z najważniejszych instrumentów ochrony rodziny w polskim systemie prawnym. Został wprowadzony jako kontynuacja urlopu macierzyńskiego, umożliwiając opiekę nad dzieckiem przez dłuższy czas oraz dzielenie się obowiązkami rodzicielskimi między matką a ojcem. Stanowi on uprawnienie pracownicze, a jego ramy są ściśle określone w przepisach Kodeksu pracy, w szczególności w art. 182^1 i nast.

Kto ma prawo do skorzystania z urlopu rodzicielskiego?

Prawo do skorzystania z urlopu rodzicielskiego mają zarówno matka, jak i ojciec dziecka, przy czym kluczowe znaczenie ma fakt uprzedniego skorzystania przynajmniej w części z urlopu macierzyńskiego. Warunkiem uzyskania prawa do urlopu rodzicielskiego jest bowiem uprzednie korzystanie z co najmniej części urlopu macierzyńskiego, nawet jeśli były to zaledwie dni bezpośrednio po porodzie.

Urlop rodzicielski przysługuje również rodzicom adopcyjnym oraz opiekunom prawnym, którzy przyjęli dziecko na wychowanie i uzyskali odpowiedni tytuł prawny. Uprawnienie to nie zależy od stażu pracy ani od rodzaju umowy – liczy się status pracownika w rozumieniu Kodeksu pracy.

W przypadku dzieci urodzonych po 26 kwietnia 2023 roku, w związku z wdrożeniem unijnej dyrektywy work-life balance, oboje rodzice uzyskali indywidualne prawo do urlopu rodzicielskiego – po 9 tygodni z całego wymiaru przysługującego urlopu jest zarezerwowane wyłącznie dla każdego z nich. Oznacza to, że nie można przekazać pełnego urlopu tylko jednemu z rodziców – wyjątek stanowi sytuacja, w której jeden z nich zmarł lub został pozbawiony władzy rodzicielskiej.

Wymiar urlopu rodzicielskiego

Wymiar urlopu rodzicielskiego zależy od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie:

41 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka,
43 tygodnie – w przypadku porodu wielorakiego (bliźniaki i więcej).

Każdy z rodziców ma prawo wykorzystać swoją część urlopu osobno, bądź korzystać z niego jednocześnie, z zastrzeżeniem, że łączny czas nie może przekroczyć dopuszczalnego limitu tygodni. Urlop można podzielić maksymalnie na 5 części, przy czym należy go wykorzystać nie później niż do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia.

Możliwość dzielenia się urlopem między rodzicami

Nowelizacja przepisów wprowadziła obowiązek wykorzystania części urlopu przez każdego z rodziców. Po 9 tygodni urlopu rodzicielskiego przypada osobno na matkę i ojca dziecka – tych części nie można przekazać drugiemu rodzicowi. W praktyce oznacza to, że jeśli jeden z rodziców nie skorzysta z przysługującej mu części, ulega ona przepadkowi.

Pozostałą część urlopu można rozdzielić dowolnie – możliwe jest korzystanie naprzemienne, jednoczesne albo przez jednego z rodziców w pełnym wymiarze (za zgodą drugiego, który z niego rezygnuje). Rodzice mają dużą swobodę w planowaniu tego urlopu, jednak muszą trzymać się przepisów dotyczących składania wniosków i terminów.

Szczególne przypadki i ograniczenia

Zdarzają się sytuacje, w których tylko jeden z rodziców może skorzystać z urlopu, np. w razie śmierci drugiego rodzica, jego niezdolności do sprawowania opieki, braku możliwości kontaktu z nim (np. wyrok sądu), bądź gdy drugi rodzic nie jest pracownikiem (np. prowadzi wyłącznie działalność gospodarczą i nie opłaca dobrowolnej składki chorobowej). W takich przypadkach całość urlopu może zostać wykorzystana przez jednego z rodziców.

Warto również dodać, że pracownicy zatrudnieni na podstawie umów cywilnoprawnych (np. umowy zlecenia) co do zasady nie mają prawa do urlopu rodzicielskiego – przysługuje on tylko osobom zatrudnionym w ramach stosunku pracy. Jednak mogą być objęci prawem do zasiłku macierzyńskiego, jeśli opłacają dobrowolną składkę chorobową.

Znaczenie ochrony pracownika korzystającego z urlopu

W trakcie urlopu rodzicielskiego pracownik korzysta z szczególnej ochrony przed zwolnieniem – pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z takim pracownikiem (z wyjątkiem upadłości lub likwidacji firmy albo ciężkiego naruszenia obowiązków). Taki pracownik ma również prawo do powrotu na to samo stanowisko lub – jeśli to niemożliwe – na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia i rodzaju pracy.

Urlop rodzicielski jest istotnym instrumentem wspierającym równowagę między życiem zawodowym a prywatnym, a także promującym aktywny udział ojców w wychowaniu dzieci. Zmiany przepisów wprowadzające indywidualne uprawnienia dla każdego z rodziców mają na celu wyrównanie szans na rynku pracy i zachęcanie do bardziej zrównoważonego podziału obowiązków rodzicielskich.

Wysokość zasiłku za urlop rodzicielski i zasady jego wypłaty

Zasiłek macierzyński jako świadczenie za czas urlopu rodzicielskiego

Osoba korzystająca z urlopu rodzicielskiego nie otrzymuje w tym okresie normalnego wynagrodzenia, lecz tzw. zasiłek macierzyński. To świadczenie wypłacane przez ZUS (lub pracodawcę – jeśli zatrudnia powyżej 20 osób), którego wysokość jest uzależniona od decyzji rodzica oraz od sposobu wykorzystania urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego. Kluczowe są tu dwa warianty:

81,5% podstawy wymiaru zasiłku przez cały okres urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego, jeśli wniosek zostanie złożony do 21 dni po porodzie;
100% podstawy zasiłku przez okres urlopu macierzyńskiego i 70% w okresie urlopu rodzicielskiego, jeśli rodzic zdecyduje się na rozdzielenie trybu wypłaty.

Podstawą wymiaru zasiłku jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie z ostatnich 12 miesięcy przed rozpoczęciem urlopu. W przypadku osób zatrudnionych krócej – średnia z pełnego okresu zatrudnienia.

Jak i kiedy złożyć wniosek o urlop rodzicielski?

Aby skorzystać z urlopu rodzicielskiego, należy złożyć do pracodawcy odpowiedni wniosek. Termin zależy od tego, w jakim trybie rodzic chce korzystać z tego urlopu:

Jeśli rodzic chce łącznie korzystać z urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego, musi złożyć wniosek w ciągu 21 dni od porodu – wtedy możliwe jest uzyskanie zasiłku w wysokości 81,5%.
Jeśli wniosek o urlop rodzicielski składany jest osobno, należy go złożyć na co najmniej 21 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu.

Wniosek powinien zawierać:

dane pracownika,
wskazanie okresu, na jaki ma być udzielony urlop,
informację o liczbie części (maksymalnie pięć),
ewentualne wskazanie, czy drugi rodzic korzysta z urlopu w tym samym czasie,
oświadczenie o przysługujących tygodniach „nieprzekazywalnych”.

Wniosek można złożyć w formie papierowej lub elektronicznie – jeśli pracodawca dopuszcza taką formę.

Kto wypłaca zasiłek i jak długo trwa wypłata?

Wypłaty dokonuje:

pracodawca, jeśli zatrudnia powyżej 20 osób – i wówczas działa jako płatnik zasiłków,
ZUS, jeśli pracodawca zatrudnia mniej niż 21 osób.

Wypłata odbywa się miesięcznie, zazwyczaj na początku każdego miesiąca. Pracownik nie musi co miesiąc składać nowego wniosku – wystarczy jeden wniosek na cały okres danego etapu urlopu.

W razie przerwania urlopu (np. z powodu hospitalizacji dziecka lub śmierci jednego z rodziców), przysługuje możliwość wznowienia go lub wydłużenia – jednak konieczne jest poinformowanie pracodawcy oraz ZUS o zmianie sytuacji.

Łączenie pracy z urlopem rodzicielskim – kiedy i na jakich zasadach?

Rodzic może zdecydować się na łączenie pracy z urlopem rodzicielskim – ale tylko pod warunkiem, że złoży stosowny wniosek do pracodawcy i nie będzie pracować w pełnym wymiarze czasu pracy. Łączenie jest możliwe maksymalnie do 1/2 etatu, a wówczas urlop rodzicielski ulega proporcjonalnemu wydłużeniu.

Przykład: jeśli rodzic ma do wykorzystania 26 tygodni urlopu rodzicielskiego, to przy pracy na pół etatu będzie mógł korzystać z urlopu przez 52 tygodnie, ale przez ten cały czas musi równolegle świadczyć pracę w ograniczonym zakresie. Wysokość zasiłku również proporcjonalnie się zmniejsza – np. przy 1/2 etatu ZUS wypłaca 50% kwoty zasiłku, a pozostała część jest pokrywana przez wynagrodzenie z pracy.

Ten model jest często wybierany przez osoby, które chcą zachować aktywność zawodową, ale jednocześnie nie rezygnować z przebywania z dzieckiem. Wymaga jednak zgody pracodawcy i wcześniejszego zaplanowania.

Urlop rodzicielski a inne świadczenia i urlopy

Urlop rodzicielski może być kontynuowany po urlopie macierzyńskim, ale nie można go łączyć z:

urlopem wypoczynkowym – ten może być wykorzystany po zakończeniu rodzicielskiego,
urlopem bezpłatnym – możliwy dopiero po zakończeniu uprawnień rodzicielskich,
świadczeniem pielęgnacyjnym – nie przysługuje w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Warto również pamiętać, że czas urlopu rodzicielskiego wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze, takie jak staż pracy czy uprawnienie do nagrody jubileuszowej.

Urlop rodzicielski to skomplikowana instytucja prawna, ale daje rodzicom możliwość realnego wpływu na wychowanie dziecka i lepsze dostosowanie życia zawodowego do potrzeb rodziny. Zmieniające się przepisy, szczególnie po wdrożeniu dyrektywy work-life balance, czynią go jeszcze bardziej elastycznym narzędziem.

Praktyczne aspekty i najczęstsze problemy przy korzystaniu z urlopu rodzicielskiego

Niewykorzystany urlop rodzicielski – czy przepada?

Urlop rodzicielski jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem, dlatego może się zdarzyć, że rodzic nie skorzysta z całości lub części przysługującego mu urlopu. Ważne jest, że:

jeśli rodzic nie złoży wniosku w odpowiednim terminie, traci prawo do tej części urlopu;
nieprzekazalne tygodnie urlopu (9 tygodni dla każdego z rodziców po zmianach w 2023 r.) nie mogą być przekazane drugiemu rodzicowi – ich niewykorzystanie skutkuje bezpowrotną utratą tych dni.

Warto więc pilnować terminów i nie odkładać decyzji o wykorzystaniu urlopu na ostatnią chwilę. Rodzice, którzy nie planują korzystać z całego urlopu, powinni zawczasu złożyć pisemną rezygnację lub skrócić urlop za zgodą pracodawcy.

Praca na własny rachunek a urlop rodzicielski

Osoby prowadzące działalność gospodarczą również mogą skorzystać z zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego, o ile:

opłacają dobrowolną składkę chorobową do ZUS przez minimum 90 dni (karencja),
złożą wniosek o zasiłek wraz z wymaganymi dokumentami (akt urodzenia dziecka, oświadczenie o korzystaniu z urlopu, zaświadczenie lekarskie itp.),
nie będą w tym czasie prowadzić działalności zarobkowej – chyba że łączą urlop z pracą na część etatu.

Dla przedsiębiorców wypłata zasiłku realizowana jest bezpośrednio przez ZUS. Dodatkowo, warto wiedzieć, że osoba prowadząca działalność może zawiesić firmę na czas urlopu, co nie wpływa negatywnie na prawo do świadczenia.

Jakie są konsekwencje nieuprawnionego korzystania z urlopu rodzicielskiego?

Jeśli pracownik korzysta z urlopu rodzicielskiego, a równocześnie:

pracuje na pełen etat bez zgody pracodawcy,
prowadzi działalność gospodarczą bez informowania ZUS,
pobiera inne świadczenia wykluczające pobieranie zasiłku,

to może to zostać potraktowane jako nienależne pobranie świadczenia. ZUS ma prawo do:

cofnięcia wypłaty świadczenia,
zażądania zwrotu nienależnie pobranych kwot z odsetkami,
a w skrajnych przypadkach – zgłoszenia sprawy do organów ścigania (np. w przypadku składania fałszywych oświadczeń).

W razie wątpliwości warto skonsultować się z prawnikiem lub doradcą ZUS, by uniknąć nieświadomych naruszeń przepisów.

Ochrona rodzica w trakcie urlopu rodzicielskiego

Rodzic korzystający z urlopu rodzicielskiego korzysta ze szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę – podobnie jak w czasie urlopu macierzyńskiego. Pracodawca nie może:

wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w czasie urlopu (z wyjątkiem szczególnych okoliczności, np. ogłoszenia upadłości firmy),
zmienić jednostronnie warunków zatrudnienia (np. obniżyć wynagrodzenia po powrocie),
odmówić przywrócenia pracownika na to samo lub równorzędne stanowisko po zakończeniu urlopu.

Rodzice powinni jednak pamiętać, że ochrona ta nie rozciąga się na cały okres po powrocie do pracy, dlatego warto zawczasu rozważyć dodatkowe narzędzia zabezpieczające (np. aneks do umowy).

Najczęstsze wątpliwości i trudności zgłaszane przez pracowników

W praktyce rodzice napotykają różne trudności związane z wykorzystaniem urlopu rodzicielskiego. Do najczęściej zgłaszanych należą:

Brak wiedzy o terminach – np. przegapienie 21 dni od porodu na złożenie wniosku o pełny pakiet urlopu;
Nieprzekazanie urlopu drugiemu rodzicowi – co skutkuje utratą 9 tygodni urlopu;
Problem z łączeniem pracy i opieki nad dzieckiem – np. trudności w uzyskaniu zgody na pracę na 1/2 etatu;
Nieprawidłowe wyliczenie zasiłku przez ZUS – co może być skutkiem błędnych danych płatnika składek lub niekompletnych dokumentów;
Niewłaściwe planowanie urlopów przez pracodawcę – np. nieuwzględnienie uprawnień obojga rodziców.

Dlatego tak ważne jest, by każdy rodzic planujący skorzystanie z urlopu rodzicielskiego zapoznał się dokładnie z aktualnymi przepisami, a w razie potrzeby – skorzystał z porady specjalisty prawa pracy lub doradcy ZUS. To pozwala nie tylko uniknąć błędów proceduralnych, ale także w pełni skorzystać z przysługujących uprawnień.

FAQ urlop rodzicielski – najważniejsze pytania i odpowiedzi

Komu przysługuje urlop rodzicielski w 2025 roku?

Urlop rodzicielski przysługuje każdemu pracownikowi – matce lub ojcu – który korzystał wcześniej z urlopu macierzyńskiego. Można go wykorzystać również w przypadku przysposobienia dziecka.

Ile trwa urlop rodzicielski i czy może być dzielony?

Urlop rodzicielski wynosi do 41 tygodni (jedno dziecko) lub do 43 tygodni (wieloraczki). Może być podzielony maksymalnie na 5 części i wykorzystany przez oboje rodziców.

Jak złożyć wniosek o urlop rodzicielski i w jakim terminie?

Wniosek należy złożyć na piśmie najpóźniej 21 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu. Można to zrobić również elektronicznie, jeśli pracodawca dopuszcza taką formę.

Czy można pracować podczas urlopu rodzicielskiego?

Tak, przepisy umożliwiają łączenie urlopu rodzicielskiego z pracą u tego samego pracodawcy w wymiarze nie większym niż pół etatu – wówczas urlop ulega proporcjonalnemu wydłużeniu.

Jaka jest wysokość zasiłku za urlop rodzicielski?

Zasiłek macierzyński w trakcie urlopu rodzicielskiego wynosi zazwyczaj 70% podstawy wymiaru, a przy wcześniejszym wniosku o cały okres (macierzyński + rodzicielski) – średnio 81,5%.